日本侵占台湾历史：曾施放国际上禁用的毒气弹

Амрикои Шимол??
Парванда?о дар Викианбор

百度 美国布鲁金斯学会高级研究员、康奈尔大学教授艾斯瓦尔·普瑞萨德对本报记者表示，特朗普政府对中国发起有针对性的贸易措施，这让美国在贸易谈判中失去了优势，将招致反制措施。

Амрикои Шимол? — материк дар Нимкураи ?арб?, бо Амрикои ?ануб? ?итъаи Амрикоро ташкил мекунад.

Дар ?исмати шимолии ?итъаи Амрико, байни У?ёнуси Ором ва У?ёнуси Атлантик ?ойгир шудааст. Масо?ати Амрикои Шимол? 20,36 млн км2, бо ?азира?ояш 24,25 млн км2. Сар?ади онро дар ?ануб канали Панама ва дар ?арб гул?го?и Беринг аз ?итъаи Осиё ?удо мекунанд. Ну?та?ои инти?оии Амрикои Шимол? дар Шимол димо?аи Мер?исон, дар ?арб димо?аи Шо?зода Уэлс, дар Шар? димо?аи Сент-Чарлз мебошанд. ?азира?ои калонтаринаш: Гренландия, гала?аз. Арктикии Канада, Вест-Индия ва дар со?ил?ои ?арбии материк ?азира?ои Алеут, гала?азира?ои Александр, ?азира?ои Малика Шарлотта, Ванкувер ва ?айра Ним?азира?ои калонтарин: дар Шимол Бутия, Мелвилл, дар Ш. Лабрадор, Флорида, Юкатан, дар ?арби Калифорния, Аляска, Сюард. Со?ил?ои материкро аз чор тараф об?ои у?ёнус?ои Ором (Ба?ри Беринг), Атлантик (Ба?ри Кариб, Саргасс, хали?и Мексика), Яхбастаи Шимол? (Ба?ри Бофорт, Баффин, Чукот) и?ота намудаанд.

Релйеф

Релйефи сат?и материк якхела нест: ?исми ?арбии онро системаи к??ии Кордилйера, шар?иашро ?амвори?ои фарох ва к???ои паст фаро гирифтаанд. Баландии сат?и ?исми ?арбии материк аз сат?и ба?р ба ?исоби миёна ?ариб 1700 м, ?исми шар?иаш ?ариб 200—300 м. Дар ?исм?ои марказ? ва шар?ии материк бинобар бештар дучор шудани сохти платформаг? па?нк?? ва ?амвори?ои калон ба ву?уд омадаанд. Дар Шимол ва Шимоли Шар? (асосан Канада) баландии Лаврентий во?еъ аст. Дар ?анубтари он ?амвори?ои Марказ? (дар ?удуди ИМА) ?ойгир шудаанд. Дар ?арб он?о торафт баланд гардида (500—1500 м), ?амвори?ои Бузург — доманаи к???ои Кордилйераро ташкил меди?анд. Дар шимол? ?амвори?ои Бузург пастии Макенз? ?ойгир аст. ?амвори?ои Бузургро аз Шар? к???ои Аппалач? фаро гирифтаанд. Барои ?исм?ои шар?ии гала?азира Арктикии Канада ва со?ил?ои Гренландия релйефи к??? хос аст. Дар шимол? материк шароити и?лим? ба яхп?ш гардидани майдон?ои васеи к??? мусоидат кардааст. Дар самти ?арб? к???о тадри?ан паст ва ба пуштак??у пасти?о иваз мешаванд. Дар канори ?ан. шар?ии материк пасти?ои наздисо?ил? во?еъ гардидаанд. Дар ?исми ?арбии материк ?аторк???ои Кордилйера аз Шимол ба ?ануб дар масофаи 7 ?азор км т?л кашидаанд. Дар ин к???о вул?он?ои амалкунандаи Орисаба ва Катмай тайи чанд ла?за ба хур?ш меоянд. ?исми марказии ин ?аторк?? ба води?ои танги чу?ури тектоник?, ба мисли Водии Марг, ки аз сат?и ба?р 85 м паст аст, та?сим шудааст. Дар тарафи ?ануби ?аторк?? води?ои байник??? дучор меоянд, ки калонтарини он?о пастхами?ои Калифорния, Уилламет мебошанд. Дар ин мавзеъ хали??ои Пю?ет-Саунд ва Калифорния низ пайдо шудаанд. ?исми шимол? шар?ии материкро ?аторк???ои Аляска иш?ол намудаанд, ки к??и Мак-Кинлии он баландтарин ну?таи (6193 м) Амрикои Шимол? мебошад.

Сохти геолог? ва сарват?ои зеризамин?

?исми зиёди материки Амрикои Шимол? платформаест, ки та?курсиашро ?инс?ои кристаллии давраи токембрий ташкил меди?анд. Дар Шимоли Шар?? та?курс? ?амчун сипари кристаллии Канада зо?ир мегардад. Дар ?ануб? К?л?ои Бузург та?курсии токембрий чу?ур рафта, бо та?нишаст?ои ба?рии палеозой ва континентии мезозой ва кайнозой п?шида шудааст. Дар шар?и платформаи Амрикои Шимол? сохти палеозойии к???ои Аппалач? т?л кашидаанд, ки он?о дар давра?ои чиндоршавии каледон? ва герсин? ба ву?уд омадаанд. Сохти чиндории синнашон мезокайнозойии к???ои Кордилйера дар давра?ои чиндоршавии невада? (минта?аи марказ?), ларам? (минта?аи шар??) ва алп? (минта?аи со?или У?ёнуси Ором) ба ву?уд омадааст. Равиши пайдоиши к???о дар Аляска ва Амрикои Марказ? (?исми ?анубии Амрикои Шимол?) ?ан?з давом дорад. Амрикои Шимол? аз сарват?ои зеризамин? ни?оят бой аст. Дар ?исмати шимол? ва со?илии материк захира?ои с?зишвор?-энергетик? мав?еи асосиро иш?ол мекунанд. Кон?ои калонтарини ангиштсанг дар к???ои Аппалач? ва Кордилйера, захира?ои нефту газ бошанд, дар ?исмати со?ил?, дар хали?и Мексика, Аляска ва но?ия?ои Марказ ?ойгир шудаанд. Дар мавзеъ?ои номбурда истихро?у коркарди захира?ои с?зишвор? босуръат идома дорад. Махсусан, дар хали?и Мексика на тан?о аз со?ил, балки аз ?аъри хали? низ нефт истихро? мекунанд. Кон?ои нефту газ дар Аляска, ?исми арктикии Канада низ ?ойгиранд. Кон?ои о?ан, никел, тило, уран, мис ва металл?ои нодир дар ним?аз. Лабрадор, мавзеъ?ои К?ли Боло? па?н гардидаанд. Дар ним?аз. Флорида ва к???ои Кордилйера кон?ои калони фосфорит, сулфур, намак?ои калий ва металл?ои ранга кашф шудаанд.

И?лими ?исми зиёди Амрикои ?ануб?

И?лими Амрикои Шимол? бинобар масо?ати бузургаш ва сат?и ?ойгиршавии материк гуногун аст. Дар ин ?о хали??ои Мексика ва Гудзон гардиши анб??и ?аворо ба таври меридиан? муайян мекунанд. Вобаста ба та?йирёбии и?лим Амрикои Шимол? дар 6 минта?аи арзии и?лим? ?ойгир аст: арктик?, субарктик?, м?ътадил, субтропик?, тропик? ва субэкватор?. ?исми зиёди масо?аташ он зери таъсири инти?оли ?авои ?арб? мондааст, ки обу ?авои сиклон? ва ?арорати якбора та?йирёбанда дорад. Дар минта?аи арктик? и?лим ?а?ратун, дарозмуддат буда, шаб?ои ?утб? ?укмронанд. Тобистонаш к?то? (?арораташ 5°С) аст. Нишеба?ои ?арбии к???ои Кордилйера таъсири анб??и ?авои У?ёнуси Оромро ма?дуд месозанд. ?арорати миёнаи январ аз — 36°С то 20°С та?йир меёбад. ?арор. пасттарин дар Аляска (- 64°С) ва Гренландия (- 70°С) мушо?ида шудааст. ?арорати миёнаи июл аз 4°С то 32°С мебошад. ?арор. баландтаринро дар Водии Марг (57°С) ?айд кардаанд. Боришоти солона дар ?ануб? шар?и Аляска, со?ил?ои ?арбии Канада ва шимол? ?арби ИМА ба 2000 — 3000 мм (дар баъзе ?ой?о то 6000 мм); дар ?ануб? шар?и ИМА ба 1500 мм, дар но?ия?ои марказ? ва шимол? шар?? то 100 мм, дар ?амвори?ои Бузург то 600 мм, дар но?ия?ои дохили к???ои Кордилйера то 100 мм ва аз ин ?ам кам мерасад. Дар шимол? ?арб? ва шимол? шар?ии материк ?абати устувори барф то ба 1 м мерасад.

Хок ва олами наботот

Хок ва олами набототи Амрикои Шимол? гуногун аст; дар шар?и материк як ?атор минта?а?ои арз? ва дар но?ияи к??сори Кордилйера якчанд минта?а?ои баландк?? мав?уданд. ?исми шимолии материкро минта?аи биёбони арктик? фаро гирифта, каму беш бо ушна п?шида шудааст ва заминаш санглох мебошад. ?анубтар минта?аи тундра во?еъ гардидааст, ки ?исми ?анубии гала?аз. Арктикии Канада ва со?ил?ои У?ёнуси Яхбастаи Шимолиро дар бар мегирад. Дар ин ?о ушнаю гулсанг, рустани?ои буттаг?, паканат?с, бед ва ?айра мер?янд. Боз ?ам ?анубтар, аз домана?ои к???ои Кордилйера то со?ил?ои У?ёнуси Атлантик, минта?а?ои бешатундра ва тайга т?л кашидаанд. Аз наботот ба тари?и пароканда арча, ко?и баргрез, инчунин пихтаи балзам?, ширбини америко?, т?с ва сафедор мер?янд. Хокаш бештар хокистарии яхбаста аст. Минта?аи тайгаи Амрикои Шимол? нисбат ба ?исми аврупо? ва осиё? бойтар аст. Дар баробари намуд?ои арча (сафед ва сиё?) рустани?ои с?занбарг, т?с, сафедор ва дарахтони калони секвойя (то 80 — 100 м баланд мешавад) дучор меоянд. Намуд?ои бойи набототро бештар дар со?или У?ёнуси Ором дидан мумкин аст. Дар беша?ои па?нбарг бештар булут, липа, бук, дарахти лолагул, магнолияи баргрез ва ?айра вомех?ранд. Дар ?ангал?ои муссон? дарахтони баргрезу ?амешасабз — санавбар, нахл, сарви ботло??, ликвидамбр ва нисса мер?янд. Беша?ои тропик? бештар аз дарахтони нахл иборатанд. Хоки минта?аи бешазор хокистарию сиё?тоб ва сиё?тоби бешаг?, зарду сурхи субтропик?, латеритии зарди сурхтоби тропик? аст. Дар ?арб минта?аи бешазор ба минта?аи бешадашт ва дашти сералафи прерия?о (минта?а?ои байни бешаву дашт), ки хоки он?о сиё?тоб ва сиё?и мар?зор? аст, табдил ёфта, тадри?ан ба минта?аи дашт?ои му?аррар? ва хушки хокаш сиё?тобу хурмо? мегузарад. Олами набототу ?айвоноти ин ?оро инсон бо фаъолияти худ хеле та?йир додааст. К???ои Кордилйера ба минта?а?ои зерин та?сим мешаванд: минта?аи бешазори тайгаи к??? ва бешазори тунук, инчунин тундраи к??? дар Аляска ва Канадаи Шимол?; минта?аи бешазори дарахтони ?афстанаи к???, бешазори субалп? ва мар?зори алп? дар сар?ади ИМА ва Канада; минта?аи дашт?ои доманак??, бешазори сираки санавбари к??? ва бутта?ои дуруштбарг, бешазори субалп? дар ?уллаи к???ои ?ан. ?арби ИМА ва Мексика; минта?аи беша?ои омехта ва ?амешасабзи тропикии к??? дар ?ан. Мексика ва Амрикои Марказ?. Дар кишвар?ои Амрикои Шимол? оид ба ?ифзи табиат ва му?ити зист ?онун?ои ?отеъ бароварда шудаанд ва хуб риоя мегарданд.

Об?ои дохил?

?исми зиёди дарё?ои Амрикои Шимол? ба ?авзаи У?ёнуси Атлантик ва У?ёнуси Яхбастаи Шимол? дохил мешаванд. Манбаи асосии дарё?о борону барф ва пирях?о мебошанд. Аз сат?и материк ?ар сол 8200 км3 об ?ор? гардида, он 18 фоизи захираи оби ?а?ониро ташкил меди?ад. Дарёи аз ?ама сероб ва дарозтарин Миссисипи ба забони ?инди?ои ма?алл? ?Падари об? ном дорад. Зиёда аз 1/3 ?исми масо?ати материкро ?авзаи ин дарё бо шохоб?ояш Миссур? ва Огайо (6420 км) иш?ол намудаанд. Манбаи асосии Миссисип? ва Миссур? борон буда, аз ?амвори?ои Марказ? ва Бузург ?ор? шуда ба хали?и Мексика мерезад. Ба ?авзаи У?ёнуси Ором дарё?ои Колумбия, Колорадо, Юкон, Фрейзер, Скина дохил мешаванд. Дарёи Колумбия дар ин ?авза яке аз серобтарин буда, захираи бузурги энергетикиро (и?тидори он 40 млн кВт ё 22%-и захираи нер?и бар?и обии ИМА ва Канада) со?иб аст. Ба ?авзаи У?ёнуси Яхбастаи Шимол? дарё?ои Макенз?, Черчилл, Нелсон, Гамилтон ва ?айра дохиланд. Калонтарини он Макенз? буда, соле ба у?ёнус 310 км3 об меди?ад. Дар ?авзаи дарёи Макенз? к?ли калони Неволничя, к?л?ои Хирси Калон ва Атабаска ?ойгир шудаанд. Дар Амрикои Шимол? мав?еи му?ими гидрографиро к?л?о иш?ол кардаанд. Масо?ати умумии ин к?л?о 246,5 км2 аст. Калонтарини он?о к?ли Боло? (400 м чу?ур? дорад) мебошад, ки баъди Ба?ри Кас-пий аз ?и?ати масо?ат дар ?а?он ?ойи дуюмро мегирад. Дар ин ?о к?л?ои Мичиган, Гурон, Онтарио, Эр? ва ?айра низ ?ойгиранд. Дарёи пуроби Лаврентийи Му?аддас аз ин к?л?о сарчашмаи гирифта, ба У?ёнуси Атлантик мерезад. Дар Амрикои Шимол? яхбандии доим? бештар аз 2 млн км2 масо?атро фаро гирифтааст. ?абати ?афси яхи Гренландия (?афсиаш ба ?исоби миёна зиёда аз 2000 м), ки аз чор се ?иссаи ?азираро п?шидааст, бо?имондаи яхбандии материкии охири давраи чорумин мебошад. Пирях?ои калони к??? ва теппа?ои яхин дар гала?аз. Арктикии Канада мав?уданд. Масо?ати яхбандии ?ануб? Аляска низ калон аст. Пирях?ои доманаи к???о, пирях?ои ало?ида ва майдон?ои яхп?шро дар ?аторк???ои Кордилйераи Канада, ИМА ва Мексика дидан мумкин аст.

Олами ?айвонот

Олами ?айвоноти Амрикои Шимол? ба олами ?айвоноти Осиё ва Европа монанд аст (хирси сафед, гавазни шимол?, гург, р?бо?, харг?ш, ?о?ум, р?бо?и шимол?, сан?об). Дар минта?а?ои тундра ва бешазор намуд?ои эндем? — барзагови мушкин, гавазни америко?, силовсини канада?, с?занпашм (?айраи дарахтгард) вомех?ранд. Дар беша?ои па?нбарг ва субтропик? гавазни виргинияг?, хирси барибал, ?аш?алдо?и америко?, т?тии каролин?, чилманг?штак; дар дашту прерия?о хоянда?о (харг?ш, юрмон, мушу калламуш?о); дар беша?ои к???ои Кордилйера г?сфанди ?афсшох, хирси гриэл?, пума, дар дашту биёбони па?нк???о бузи ва?ш? ва хазанда?ои гуногун, аз ?умла ша?ша?амор ва калтакалоси за?рнок — гелодерма бисёранд. Дар Миссисип? аллигатор, дар Флорида тимсо? вомех?рад.

Но?ия?ои таби?

Вобаста ба мав?еи географ? ва шароити таби? ?удуди Амрикои Шимолиро ба 7 но?ияи калони таби? ?удо мекунанд:

• 1) Но?ияи арктик?;
• 2) Баланди?ои Лаврентий;
• 3) ?амвории Марказ?;
• 4) Водии дарёи Макенз?;
• 5) ?амвории Бузург;
• 6) Пасти?ои со?или хали?и Мексика ва со?или атлантикии ?удуди ИМА;
• 7) Но?ияи к???ои Аппалач?.
• Дар навбати худ к???ои Кордилйера чунин минта?абанд? шудаанд:
• 1) Кордилйераи Шимол? ё Кордилйераи Аляска;
• 2) Кордилйераи Канада;
• 3) Кордилйераи ?ануб? ё Кордилйераи ИМА;
• 4) К??сори Мексика ва ним?аз. Калифорния;
• 5) Но?ияи Амрикои Марказ?.

А?ол?

Дар Амрикои Шимол? аз ?адим ?абила?ои ?инди?о ва эскимос?о зиндаг? мекарданд, ки ба тоифаи махсуси му?улнажод — шохаи америкоии нажоди му?ул мансубанд. ?индиёни Амрико — ?абилаи астек?о ва майя дар Амрикои Шимол? то омадани европои?о давлати худро доштанд, бо фаъолияти хо?агидор? маш?ул буданд. Он?о асосан дар Мексикаи Шимол? маскун буда, ?оло теъдодашон дар тамоми Амрикои Шимол? та?рибан 15 млн мебошад. Дар садаи XVI ба ин ?о му?о?ирати Авропои?о: англис?о, испанияги?о, франсавиён, голланди?о, швед?о ва ?айра сар шуд. Дар нати?аи омезиши миллат?ои америкоию англису канадаги?о, франсавиёну канадаги?о, мексикои?о ба ву?уд омаданд. Омезиши ?индяги?ою му?о?ирон боиси пайдоиши чандин гур???ои омехтанажод гардид. ?исми а?олии Амрикои Шимолиро занги?о (бештар аз 200 млн нафар) ташкил меди?анд. Он?оро аср?ои 17 — 18 ба ин ?о барои кор дар плантатсия?о аз Африка оварда буданд. Шумораи умумии а?олии Амрикои Шимол? 529 млн нафар (2018).

Та?симоти сиёс?

Дар ?удуди материки Амрикои Шимол? давлат?ои ИМА, Канада, Мексика, мулки Дания — Гренландия, мулки Франсия — ?азира?ои Сен-Пйер ва Микилон; дар Амрикои Марказ?: Гватемала, Салвадор, Гондурас, Белиз, Коста-Рика, Никарагуа, Панама; дар ?азира?ои Вест-Индия: Итти?оди ?азира?ои Ба?ам, Барбадос, Гаит?, Гренада, ?ум?урии Доминикана, Ямайка, Тринидад ва Тобаго, инчунин як ?атор мулк?ои Британияи Кабир, Нидерланд, Франсия ва ИМА ?ойгир шудаанд. Дар нати?аи ин?илоби хал?? дар Амрикои Шимол? нахустин давлати сотсиалист? — Республикаи Куба барпо шуд.

Адабиёт

• Америкаи Шимол? // А — Асос. — Д. : СИЭМТ, 2011. — (Энсиклопедияи Миллии То?ик : [тахм. 25 ?.] / сарму?аррир А. ?урбонов ; 2011—2023, ?. 1). — ISBN 978-92025-08-07-3.